Doğu Türkistan Uygur Devleti

Admin Mesaj Sayısı : 88 Yaş : 41 Kayıt tarihi : 31/05/08

Doğu Türkistan Uygur
Devleti

İç Asya’ya doğru göçen Uygurlar'ın başında,
Vu-hi Tegin’in kardeşi, Ngo-nie Tegin bulunuyordu. Kendisi 13 Uygur kabile
birliğinin son “kağan”ı (846-948) kabul edilmektedir. Batıya gelen Uygur kolu,
Tanrı Dağları, Beş-balık, Turfan taraflarına yerleşerek, 840’da
Kara-Balasagun’da istilacılar eli ile öldürülen Uygur hakanının yeğeni,
Mengli’yi “kağan” (Ulug Tangride Kut Bulmış Alp Külüg Bilge) seçtiler (856).
Tibetliler’in hücumuna karşı, nüfuzu altında tutmak istediği bu bölgede,
kendisine bir dost arayan Çin, bu Uygur Devleti’ni derhal tanıdı. 873’e doğru
“kağan”ın Buku Cin olması muhtemeldir.
T’anglar, ismen de olsa, kendilerine bağlı ve siyasetlerine uygun bir tutum
içinde bulunan bu Uygur devletinin, meşru Çin idaresine isyan eden Turfan,
Beş-balık askerî valilerini ortadan kaldırarak Hami’ye kadar hakimiyet
kurmalarına şüphesiz müdahale etmiyorlardı. Bu suretle, siyasî nüfuzu gittikçe
artan ve İç-Asya’nın ticaret yolları üzerinde olması ile de iktisaden gelişen
Uygur Devleti, aynı zamanda Manihaizm’in bölgede yayılmasına vasıta oluyordu.
Nitekim T’anglar’ın yıkılışı sırasında Tun-huang askeri bölgesini işgal eden
Çinli kumandan, muhtar “devlet”ini kurarken “Beyaz elbise giyen Gök-oğlu”
lakabını almıştı (Maniheistler beyaz giyiyorlardı). Fakat bilindiği gibi,
Kan-çou Uygurları bu muhtar “devlet”e son vermişler (911), bu tarihten itibaren
Doğu Türkistan Uygur Devleti de müstakil olmuştu.

Bundan sonra, güneyde Tibet, Batı Türkistan’da Karluk bölgesi ile sınırlı ve
başlıca şehirleri Turfan, Kaşgar, Beş-balık, Kuça, Hami (Urumçi) olan
ülkelerini müdafaa ile yetinerek sanat, edebiyat ve ticaret sahasında yükselen
bu Uygur Devleti ile ilgili siyasi hadiseler hakkında, fazla bilgi görülmüyor.
Ancak, 947’de başkentin Hoço (Doğu Türkistan’da Kara-hoca = Kao-Ch’eng) şehri
ve yazlık merkezin de Beş-balık (Pei-ting) olduğu ve “Gün Ay Tangride Kut
Bulmış, Ulug kut onanmış, alpın, erdemin, il tutmuş Alp Arslan Kutlug Kül Bilge
Tangri Han”ın devleti idare ettiği biliniyor. Uygur hükümdarlarına “ıduk-kut”
lakabı verilmiş ve başkent Iduk-kut (İdi-kut) şehri diye anılmıştır.

Uygurlar hakkında en ilgi çekici bilgiye, Çin’deki Kuzey Sung imparatoru
tarafından, 981’de Kara-hoça’ya elçi olarak gönderilen Wang-ye tö’nün seyahat
notlarında tesadüf edilmektedir ki, kültür tarihi bakımından büyük değer taşır.

Doğu Türkistan Uygur Devleti’nde, doğu Uygur kolunda olduğu gibi, Budizm çok
yayılmış, hatta Manihaizm’den üstün bir mahiyet almış, bunun yanında Nesturî
Hıristiyanlık ve başlangıçta pek az olmak üzere İslamiyet, tesirlerini
göstermiştir. Müslüman-Türk Karahanlılar, Kaşgarlı Mahmud’un eserinde (1074)
“kâfir” diye bahsedilen Uygurlar’la mücadele ediyor ve Uygur ülkesinde,
İslamiyet'i yaymağa çalışıyorlardı. Sonra, İslamiyet, Çin’e Uygurlar vasıtası
ile girdiği için, oradaki ilk Müslüman Çinlilere Huei-ho (Uygur) denilmiştir.

Doğu Türkistan Uygur Devleti, 1209’da Cengiz Han’a bağlandığı zaman, o tarihe
kadar Kara-Hitaylar’a tabi durumunda olan Iduk-kut Barçuk Art-Tegin
bulunuyordu. İslam kaynaklarında daima “Dokuz-oğuz” diye bahsedilen Uygurların
hakimiyeti, fiilen sona ermekle beraber, Moğollar tabiiyetinde olarak Uygur
sülalesi, İduk-kut unvanı ile, Çin’de Ming devrinin başlarına, son Uygur
İdi-kut’u Ho-şang, Ming sülalesi kurucusuna teslim oluncaya kadar (1368) devam
ettiği gibi, birçok Uygur, Cengiz Moğolları devletinde yüksek idari vazife
almış ve Uygur medeni tesirleri Asya’nın doğusu ve batısında asırlarca hissedilmiştir.