Gümrü Antlaşması

Gümrü Antlaşması

İstiklâl
Savaşında, TBMM Hükümetiyle Ermenistan arasında 2 Aralık 1920’de
imzâlanan ve Ermenistan’la Türkiye arasındaki savaşı sona erdiren
antlaşma. Bu antlaşma, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin
imzaladığı ilk milletlerarası antlaşma olması bakımından önemlidir.
Birinci
Dünya Savaşı sırasında, Ekim 1917 Devrimi üzerine, Kafkas Cephesindeki
Rus orduları, işgâl ettikleri doğu vilâyetlerinden çekilince Ermeniler,
merkezi Erivan’da olan bir Cumhûriyet kurup, yaklaşık 50.000 kişilik
bir Ermeni kuvvetiyle Rusların yerini aldılar. Doğu vilayetlerimizde
yaşayan Müslüman-Türklere zulüm yaptılar. Şehirleri ve köyleri yakıp
yıktılar. Savunmasız ve mâsum insanları hunharca katlettiler. Bu zulmü
ve işgali önlemek için harekete geçen Osmanlı ordusu, Erzurum, Trabzon
ve Van vilâyetlerini kurtardıktan sonra Osmanlı-Rus sınırını geçerek
Güney Kafkasya doğrultusunda ilerledi. Kars’tan sonra Gümrü’ye giren
Osmanlı ordusu Ermenileri geri püskürttü. Ermenileri kesin yenilgiye
uğrattıktan sonra Ağrı’yı da ele geçirdi. Ermenilerin isteği üzerine 31
Mayıs 1918’de Batum antlaşması imzalandı. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı
sırasında kaybedilen topraklar yeniden Osmanlı Devletinin hâkimiyeti
altına girdi.

Birinci Dünya Savaşı sonunda, 30 Ekim 1918’de
imzalanan Mondros Mütârekesi'nden sonra Osmanlı Devleti, Kafkasya
Cephesindeki kuvvetlerini geri çekmek zorunda kaldı. Önce Kafkasya ve
Azerbaycan’ı boşaltarak Kars, Ardahan, Batum’a çekildi. Ancak,
İngilizler buranın da boşaltılmasında ısrar ettiler. Elviye-i Selâse
adı verilen Kars, Ardahan ve Batum da 31 Ocak 1919’da boşaltıldı. Bu
arada Kars’ta “Güney-Batı Kafkas Millî Şûrâ Hükümeti” kuruldu. 13 Mart
1919’da Kars’ı işgal eden İngilizler, Millî Şûrâ Hükümetini dağıtarak
idâresinde Taşnak Komitelerinin hâkim olduğu şehri, Ermenistan
Cumhuriyeti askerlerine teslim ettiler. 20 Nisanda da Gürcistan
Cumhuriyeti, Ardahan’ı işgal etti.

İngilizlerin teşvik ve
desteğiyle Doğu Anadolu’daki bâzı bölgeleri işgal eden Ermeniler,
Müslüman halka akla gelmedik işkence ve zulümleri yaptılar. Şehirleri,
köyleri ve kasabaları yağmaladılar. Pek çok kimse şehid oldu.
İşgalcilere karşı milis kuvvetleri vâsıtasıyla mücâdele eden Doğu
Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir, 26 Nisan 1920’de TBMM Hükümetine
başvurarak, askerî bir harekât için izin verilmesini istedi. Fakat,
Ankara Hükümeti, İtilaf Devletlerinin San Remo’daki toplantılarını öne
sürerek, böyle bir harekâtın siyâsî açıdan doğru olmayacağını belirtti.
Ermenilere karşı mücâdelenin Kars, Batum ve Ardahan’daki (elviye-i
selâse) milis çetelerinin güçlendirilerek yürütülmesi isteğini de
Sovyet Hükümetiyle yeni münâsebet kurulmakta olduğunu ileri sürerek
erteledi. Daha sonra TBMM Hükümeti tarafından, Doğu Cephesinde askerî
harekâta başlanmasını kararlaştırdı. Kâzım Karabekir Paşanın komuta
ettiği Doğu Cephesi kuvvetleri, 28 Eylül 1920’de ileri harekâta
başladı. 29 Eylül'de Sarıkamış, 30 Ekim'de Kars geri alındı. Ermenistan
Cumhuriyetini barışa zorlamak için Gümrü yönünde ileri harekâtı
sürdüren Türk birlikleri, Ermenileri geri atarak Şahnalar’ı ele geçirdi
ve Ermeni askerlerini Arpaçay’ın batı sırtlarına kadar sürdü. Türk
birliklerinin ilerlemesi üzerine, Ermenistan Cumhuriyeti ateşkes
istedi. Kâzım Karabekir Paşanın ateşkes şartları kabul edilmeyince,
Doğu Cephesi kuvvetleri, Arpaçay’ı geçerek 7 Kasım 1920’de Gümrü’yü
aldı. Gümrü’nün doğusunda bir hattı tutan Ermeni kuvvetleri, yeniden
bozguna uğratıldı. Ateşkes şartlarını kabul etmek zorunda kalan
Ermenistan Cumhuriyetiyle, 22 Kasımda, Gümrü’de, barış görüşmelerine
başlandı.

28 Kasım'da imzalanan ateşkes antlaşması uyarınca,
Ermeni kuvvetleri Arpaçay’ın 15 km doğusundan geçen hattın gerisine
çekildiler.

Ermenistan Taşnak Hükümeti ile TBMM Hükümeti
arasında sürdürülen barış görüşmeleri neticesinde, 2 Aralık 1920’de
Gümrü Antlaşması imzâlandı. TBMM Hükümetinin imzaladığı ilk
milletlerarası antlaşma olan Gümrü Antlaşmasına göre; Türkiye ile
Ermenistan Cumhuriyeti arasında savaş durumu sona eriyor, Ermeni işgâli
altındaki Iğdır, Tuzluca, Kars geri alınıyordu. Sınır; Karasu’nun
döküldüğü yerden başlayarak Aras Irmağı, Kekaç kuzeyine kadar
Arpaçay-Karahan Deresi, Tiğnis batısı-Büyük Kımlı doğusu-Kızıltaş-Büyük
Akbaba Dağı çizgisinden geçiyordu. Ermenistan Cumhûriyetinin
güneyindeki Nahcivan, Şahtahtı, Şarur bölgeleri, ileride yapılacak bir
plebisitle (halk oylaması ile) idâre biçimi tespit edilmek üzere,
Türkiye Cumhuriyeti himâyesinde bir mahallî idâreye bağlanacaktı. (Bu
yöre daha sonra Moskova Antlaşmasıyla Âzerbaycan’a verildi)

Antlaşmanın
üçüncü maddesinde, Türkiye’nin vaktiyle Osmanlı sınırları içinde
bulunup antlaşma uyarınca Türkiye’de kalacak olan ve üzerinde Türkiye
ile târihî, etnik ve hukûkî münâsebeti olan toprakların hukûkî durumu
konusunda, Ermenistan Cumhuriyeti, istediği takdirde antlaşmanın
onayından sonra üç yıl geçince plebisite başvurmayı kabul edeceği
belirtiliyordu. Dördüncü maddesinde: Ermenistan Cumhuriyeti;
emperyalist devletlerin kışkırtmalarıyla düzen ve güvenliği bozucu
hareketlere girişilmesini önlemek için 1500’den fazla asker
bulundurmamayı, silahların sayısını sınırlandırmayı kabul ediyordu. Bu
konular, Erivan’da bulunacak Türk temsilcisi tarafından
denetlenebilecekti.

Antlaşmaya göre; Birinci Dünya Savaşı
sırasında düşman ordularına katılan veya işgal altındaki topraklarda
kıyıma katılmış olanlar dışındaki göçmenlerin, eski sınırlar içindeki
yurtlarına dönmelerine izin veriliyordu. Göçmenler bu haklarını bir yıl
içinde kullanabilecekler, bu süre içinde dönmeyenler hiçbir hak iddia
edemeyeceklerdi.

Taraflar, Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya
çıkan karşılıklı zarardan aklanıyorlardı. Antlaşmanın 10. maddesine
göre; Erivan Hükümeti, Sevr Antlaşması'nı geçersiz sayacağını,
emperyalist ülkelerde bir kışkırtma vâsıtası olan temsilci heyetlerini
geri çağırmayı kabul ediyordu. Ayrıca Türk Devleti, bağımsızlığını ve
toprak bütünlüğünü tehdit edebilecek saldırılara karşı Erivan
Hükümetine antlaşmayla sağlanan haklara zarar vermemek şartıyla,
Ermenistan içinde geçici olarak askerî tedbirler alabilecekti.

Antlaşmanın
18. maddesine göre, antlaşma hükümleri TBMM ve Ermenistan Taşnak
hükümetlerince onaylanacaktı. Fakat antlaşmanın imzâlanmasından bir gün
sonra Ermenistan, Kızıl Ordunun denetimine girdiği için Gümrü
Antlaşması onaylanamadı. Ancak, Türk ordusu elverişli konumda olduğu
için, 16 Mart 1921’de Sovyetler Birliğiyle imzâlanan Moskova
Antlaşmasında Gümrü Antlaşmasının sağladığı durum korundu. Antlaşmanın
kararları büyük ölçüde Moskova Antlaşmasında yer aldı. 13 Ekim 1921’de
Ermenistan, Âzerbaycan ve Gürcistan Sovyet hükümetleriyle imzalanan
Kars Antlaşmasının temelini de Gümrü Antlaşması teşkil etmiştir.